Trzmiel ziemny (naukowo Bombus terrestris) to jeden z najbardziej rozpoznawalnych i szeroko rozpowszechnionych gatunków trzmieli w Europie. Jego masywny wygląd, charakterystyczne umaszczenie oraz znacząca rola jako zapylacz czynią go istotnym elementem wielu ekosystemów łąkowych, polnych i ogrodowych. W niniejszym artykule omówię zasięg występowania, wygląd, budowę, tryb życia, cykl rozwojowy oraz interesujące fakty dotyczące tego owada z rzędu Błonkoskrzydłe.
Występowanie i zasięg geograficzny
Bombus terrestris posiada bardzo szeroki zasięg. Naturalnie występuje w większości Europy, w części Azji Zachodniej oraz w północno-zachodniej Afryce. Dzięki działalności człowieka, a zwłaszcza introdukcjom w celach rolniczych (do zapylania upraw szklarniowych), trzmiel ziemny pojawił się również poza swoim naturalnym zasięgiem, np. w Ameryce Południowej, Azji Południowej i na niektórych wyspach.
W obrębie Europy jest jednym z najbardziej powszechnych trzmieli: zasiedla tereny nizin, przedgórzy oraz niższe partie gór. Preferuje miejsca bogate w kwitnące rośliny, takie jak łąki, obrzeża pól, ogrody, parki i tereny ruderalne. W przeciwieństwie do niektórych innych gatunków trzmieli, trzmiel ziemny dobrze znosi antropogeniczne przemiany środowiska.
Wygląd, rozmiar i budowa
Rozmiar
Dorosłe osobniki różnią się rozmiarem w zależności od kasty:
- królowe osiągają długość około 18–22 mm i są najmasywniejsze,
- robotnice mają zwykle 12–17 mm,
- trutnie osiągają podobne rozmiary co robotnice lub nieco większe.
Budowa ogólna
Jak inne trzmiele, trzmiel ziemny ma krępą, puszystą sylwetkę, z dobrze rozwiniętą muskulaturą lotną i stosunkowo krótkimi, lecz szerokimi skrzydłami. Ciało podzielone jest na trzy główne segmenty: głowę, tułów (pancerz) i odwłok.
Na głowie znajdują się duże oczy złożone, czułki z segmentami antenowymi, a także aparat gębowy przystosowany do ssania nektaru — z dobrze rozwiniętym językiem, umożliwiającym sięganie do wnętrza kwiatów.
Umaszczenie i cechy rozpoznawcze
Umaszczenie Bombus terrestris jest jednym z cech ułatwiających identyfikację. Typowo odwłok i tułów mają kombinację czarnych i żółtych pasów. Najczęściej spotykany wzór to:
- czarna głowa i przednia część tułowia,
- żółty pas na śródtułowiu,
- drugi żółty pas bliżej wierzchołka tułowia,
- koniec odwłoka jest zazwyczaj biały lub jasno-szary.
Istnieją regionalne warianty kolorystyczne i różnice między kastami (np. królowe bywają bardziej intensywnie ubarwione). Młode postacie mogą mieć mniej wyraźne kontrasty kolorów.
Tryb życia i zachowanie
Aktywność sezonowa
Trzmiele są owadami aktywnymi przede wszystkim w cieplejszych miesiącach. Sezon zaczyna się, gdy zimująca królowa budzi się z diapauzy wczesną wiosną, zwykle od marca do maja, zależnie od klimatu. Królowa przystępuje do założenia gniazda, składa pierwsze jaja i wychowuje pierwsze pokolenie robotnic. W późniejszym okresie, od końca lata do jesieni, pojawiają się nowe królowe i trutnie, które po kopulacji udają się na zimowanie.
Charakter społeczny
To owady półsocjalne o skomplikowanej strukturze społecznej. Kolonia składa się z jednej królowej i kilkudziesięciu do kilkuset robotnic w szczytowym okresie. Robotnice wykonują różnorodne zadania: zbieranie nektaru i pyłku, karmienie larw, opieka nad kokonami, obrona gniazda, a także regulacja temperatury wnętrza gniazda poprzez wentylację. System komunikacji opiera się na sygnałach chemicznych (feromony) oraz zachowaniach społecznym.
Żywienie i zapylanie
Trzmiel ziemny odżywia się przede wszystkim nektarem i pyłkiem. Dzięki masywnemu ciału i gęstemu owłosieniu pyłek łatwo przylega do owadów, co czyni trzmiele wyjątkowo efektywnymi zapylaczami roślin. Posiadają dłuższy język niż wiele pszczołowatych, co pozwala im nawiedzać kwiaty o głębszych koronach.
W odróżnieniu od niektórych gatunków, trzmiele potrafią aktywnie zwiększać temperaturę ciała i latać w chłodniejszych warunkach, dzięki czemu zapylają rośliny wcześniej rano i później wieczorem oraz w chłodniejsze dni, kiedy pszczoły nie są aktywne.
Gniazdowanie i cykl życiowy
Zakładanie gniazda
Królowa, po zapłodnieniu latem poprzedniego roku i zimowaniu, na wiosnę szuka odpowiedniego miejsca na gniazdo. Często wykorzystuje opuszczone nory gryzoni, kępy roślin, komory pod stertami siana lub szczeliny w murach. Gniazdo jest wyściełane materiałem izolacyjnym — mchami, trawami i włosiem — co pomaga utrzymać stałą temperaturę.
Rozwój kolonii
- Etap założenia: królowa buduje komorę lęgową, produkuje wosk i karmę, składa pierwsze jaja.
- Faza robotnic: po wylęgu pierwszych robotnic królowa przestaje opuszczać gniazda i skupia się na składaniu jaj, a robotnice przejmują funkcje zbierackie i opiekuńcze.
- Faza reprodukcyjna: pod koniec sezonu kolonia produkuje trutnie i nowe królowe; po godach nowe królowe szukają schronienia na zimowanie, a reszta kolonii stopniowo zanika.
Rozwój osobniczy
Rozwój od jaja do dorosłego owada trwa zazwyczaj kilka tygodni (w zależności od temperatury i dostępności pokarmu). Larwy są karmione przez robotnice mieszanką pyłku i nektaru, a po odżywieniu przepoczwarzają się w kokonie, z którego po pewnym czasie wylęgają się dorosłe trzmiele.
Interakcje z innymi gatunkami i ekologią
Trzmiel ziemny pełni funkcję kluczowego zapylacza. Dzięki zdolności do pracy w chłodniejszych i pochmurnych warunkach, uzupełnia aktywność innych zapylaczy. Najważniejsze aspekty ekologiczne:
- zapylanie roślin uprawnych i dzikich, w tym warzyw, owoców i roślin łąkowych,
- udział w utrzymaniu różnorodności roślinnej poprzez transfer pyłku między osobnikami,
- konkurencja z innymi zapylaczami i potencjalne przenoszenie patogenów (szczególnie w obszarach, gdzie trzmiele były introdukowane),
- rola w sieciach troficznych: trzmiele są źródłem pożywienia dla ptaków, pajęczaków i niektórych bezkręgowców drapieżnych.
Zagrożenia, choroby i ochrona
Główne zagrożenia
Pomimo wszechobecności, trzmiele — w tym trzmiel ziemny — napotykają szereg zagrożeń:
- utrata siedlisk i zubożenie łąk kwietnych przez intensyfikację rolnictwa,
- stosowanie pestycydów (zwłaszcza neonicotynoidów), które mogą osłabiać układ nerwowy i prowadzić do spadku populacji,
- choroby i pasożyty, takie jak Nosema, wirusy czy roztocza,
- wymieszanie populacji w wyniku introdukcji hodowlanych odmian trzmieli do zapylania — może to prowadzić do przenoszenia patogenów i zaburzeń lokalnej genetyki.
Choroby i pasożyty
Do najważniejszych problemów zdrowotnych należą infekcje grzybicze (Nosema spp.), wirusy oraz pasożytnicze roztocza. W hodowlach komercyjnych dbałość o higienę i kontrola zdrowotna mają kluczowe znaczenie, ponieważ masowe użycie trzmieli w szklarni może sprzyjać rozprzestrzenianiu się patogenów.
Ochrona i działania wspierające
W celu ochrony trzmieli zaleca się:
- zachowanie i tworzenie siedlisk bogatych w pokarm przez cały sezon (łąki kwietne, pasy kwietne wokół pól),
- ograniczenie stosowania pestycydów, zwłaszcza w okresie kwitnienia,
- promowanie praktyk rolniczych sprzyjających bioróżnorodności,
- kontrolowane stosowanie komercyjnych kolonii z zachowaniem procedur bioasekuracji, by minimalizować ryzyko przeniesienia chorób.
Znaczenie gospodarcze i zastosowania komercyjne
Trzmiele, w tym Bombus terrestris, mają znaczenie gospodarcze głównie jako naturalni zapylacze roślin uprawnych. Komercyjne kolonie trzmieli są szeroko stosowane w uprawie pomidorów, ogórków i innych roślin szklarniowych, ponieważ efektywnie zapylają kwiaty i zwiększają plonowanie.
Hodowla trzmieli do zapylania opiera się na hodowlach reprodukcyjnych, kontrolowanej reprodukcji i dystrybucji kolonii do gospodarstw. Jednak introdukcje poza zasięg gatunku i niewłaściwa bioasekuracja doprowadziły w niektórych regionach do problemów ekologicznych, dlatego coraz większy nacisk kładzie się na lokalne źródła kolonii oraz kontrolę zdrowotną.
Ciekawe informacje i adaptacje
- Termoregulacja: Trzmiele potrafią podnosić temperaturę mięśni lotnych poprzez drżenie, co pozwala im latać w niższych temperaturach niż większość pszczół.
- Foraging range: Robotnice zwykle przemieszczają się na odległość kilkuset metrów od gniazda w poszukiwaniu pożywienia, ale zdarzają się loty nawet na kilka kilometrów w sprzyjających warunkach.
- Buzz pollination: Niektóre trzmiele wykorzystują wibrowanie mięśni (buzz pollination) do wydobywania pyłku z kwiatów o zamkniętych pylnikach — to cecha ważna np. przy zapylaniu pomidorów.
- Inteligencja i uczenie się: Trzmiele wykazują zdolność uczenia się i zapamiętywania lokalizacji źródeł pokarmu oraz preferują rośliny o obfitym nektarze, potrafią też modyfikować strategię zbierania w zależności od warunków.
Rozpoznawanie i odróżnianie od podobnych gatunków
Choć trzmiel ziemny jest dość charakterystyczny, istnieją inne gatunki trzmieli o podobnym ubarwieniu. Do cech pomocnych w identyfikacji należą szczegóły rozmieszczenia żółtych pasów, biały koniec odwłoka oraz relatywny rozmiar i proporcje ciała. W praktyce identyfikacja do poziomu gatunku może wymagać bliższego przyjrzenia się morfologicznym detalom lub konsultacji z kluczem entomologicznym.
Jak wspierać trzmiele we własnym otoczeniu
Każdy może przyczynić się do ochrony trzmieli:
- zakładając łąki kwietne lub rabaty z różnorodnymi roślinami miododajnymi,
- pozostawiając fragmenty niekoszonych trawników i sterty gałęzi jako potencjalne miejsca gniazdowania,
- ograniczając stosowanie pestycydów i wybierając metody przyjazne dla zapylaczy,
- instalując schronienia i domki dla owadów, pamiętając jednak, że trzmiele częściej korzystają z naturalnych nor i szczelin.
Podsumowanie
Trzmiel ziemny (Bombus terrestris) to gatunek o dużym znaczeniu ekologicznym i gospodarczym. Jego zdolność do pracy w chłodniejszych warunkach, efektywność jako zapylacz oraz adaptacyjność do różnych siedlisk sprawiają, że jest jednym z najbardziej wartościowych owadów w krajobrazie rolniczym i miejskim. Jednocześnie stoi przed wyzwaniami wynikającymi z intensyfikacji rolnictwa, stosowania pestycydów oraz rozprzestrzeniania chorób. Ochrona i wspieranie populacji trzmieli wymaga działań na poziomie lokalnym i krajowym, a także świadomości społecznej dotyczącej znaczenia tych pożytecznych owadów.