Chrabąszcz czerwononogi, znany naukowo jako Polyphylla fullo, to jeden z najbardziej rozpoznawalnych przedstawicieli rodziny chrząszczy (Scarabaeidae) w Europie. Jego charakterystyczne, **czerwone odnóża**, wyraźne, jasne płaty na pokrywach oraz duże, wachlarzowate czułki przyciągają uwagę zarówno entomologów, jak i miłośników przyrody. W poniższym artykule opisano jego zasięg występowania, anatomię, tryb życia, cykl rozwojowy oraz inne interesujące cechy, które czynią ten gatunek wartym bliższego poznania.
Zasięg występowania i siedlisko
Polyphylla fullo występuje głównie w Europie i zachodniej części Azji. Jego naturalny zasięg obejmuje obszary basenu Morza Śródziemnego, Europę Środkową i częściowo północną Afrykę; notowany jest także w regionach o klimacie umiarkowanym i śródziemnomorskim. W Polsce pojawia się głównie w południowej i centralnej części kraju, choć lokalnie jego występowanie może być rzadkie.
- Kraje: Francja, Hiszpania, Włochy, Grecja, kraje Bałkanów, Turcja, kraje Europy Środkowej (miejscami), północna część Afryki.
- Siedliska preferowane: suche, piaszczyste tereny, wrzosowiska, suche łąki, skraje lasów iglastych i mieszanych, wydmy oraz nasłonecznione zbocza. Gatunek często występuje tam, gdzie gleba jest próchniczna lub piaszczysto-gliniasta.
- Mikrosiedliska: miejsca o umiarkowanym zarośnięciu roślinnością, pobliżu drzew i krzewów, których korzenie mogą być źródłem pokarmu dla larw.
Wygląd, budowa i rozmiar
Chrabąszcz czerwononogi jest stosunkowo dużym chrząszczem. Dorosłe osobniki osiągają zwykle od 18 do 30 mm długości, przy czym osobniki bardziej imponujące spotyka się w południowej części zasięgu. Typowa budowa ciała to krępy, wypukły kształt typu „melolonthinae”. Poniżej najważniejsze cechy morfologiczne:
- Umaszczenie: pokrywy skrzydeł (elytra) są brązowe lub rdzawobrązowe z białawymi plamami tworzącymi charakterystyczny wzór pasm lub plam. Przedplecze zwykle jednolicie ciemniejsze. Odnóża — zwłaszcza goleń i stopy — mają wyróżniające się, intensywne czerwone ubarwienie, stąd polska nazwa.
- Czułki: u samców wyjątkowo rozwinięte, z licznymi listkami (lamelami) tworzącymi „wachlarz”, który samiec rozkłada podczas węchu; u samic czułki są mniejsze, mniej rozbudowane.
- Oczy: stosunkowo duże, dobrze rozwinięte, ułatwiają nocne i zmierzchowe aktywności.
- Larwy: białe, zakrzywione (kształt litery C), z ciemniejszą głową. Larwy osiągają znaczne rozmiary w stadium przed przepoczwarczeniem i mają silne szczęki do żucia korzeni roślin.
- Rozróżnianie płci: poza różnicami w czułkach, samce bywają nieco mniejsze i bardziej „puszyste”, z dłuższymi szczecinkami na spodniej stronie ciała.
Tryb życia i zachowanie
Chrabąszcz czerwononogi jest przede wszystkim gatunkiem nocnym i aktywnym w warunkach zmierzchu. Dorosłe osobniki pojawiają się zazwyczaj latem — najczęściej w czerwcu i lipcu — choć okres lotu może się różnić w zależności od strefy klimatycznej i roku. Poniżej zebrano najważniejsze informacje o jego biologii i zachowaniu.
Aktywność i odżywianie
- W ciągu dnia chrząszcze ukrywają się w glebie, pod resztkami roślinnymi lub wśród roślinności. Wieczorem i nocą wylatują na żerowanie.
- Dorosłe osobniki żywią się przeważnie częściami nadziemnymi roślin — liśćmi, pędami i czasem kwiatami. Nie są zazwyczaj traktowane jako poważne szkodniki, choć przy dużej liczebności mogą powodować lokalne uszkodzenia upraw i sadów.
- Larwy (gryzki) żywią się korzeniami roślin, co może mieć znaczenie gospodarcze w przypadku młodych drzew i krzewów, trawników czy upraw ogrodniczych.
Rozród i cykl życiowy
- Samice składają jaja w glebie, w miejscach bogatych w humus i przy dostępnych korzeniach.
- Rozwój larwalny trwa zwykle kilka lat (najczęściej 2–3 lata, w niektórych warunkach nawet dłużej). Larwy przechodzą przez kilka stadiów (instarów), stopniowo rosnąc i żerując na korzeniach.
- Poczwarka rozwija się w komorze przepoczwarczeniowej w glebie, a imago pojawia się w miesiącach letnich.
- Dorosłe chrząszcze żyją krótko — najczęściej kilka tygodni do miesiąca — wystarcza to na odbycie kopulacji i złożenie jaj.
Komunikacja i orientacja
- Samce intensywnie wykorzystują rozbudowane lamelowate czułki do wykrywania feromonów wydzielanych przez samice. Dzięki temu potrafią lokalizować partnerki nawet na znaczne odległości.
- Latarka świetlna (atrakcja do sztucznego oświetlenia) sprawia, że chrząszcze często pojawiają się przy lampach ulicznych i przy świetle domów, co ułatwia obserwacje tego gatunku.
Znaczenie ekologiczne i gospodarcze
Gatunek odgrywa swoją rolę w ekosystemach lądowych — zarówno jako konsument materii roślinnej, jak i element łańcucha pokarmowego. Larwy przyczyniają się do procesów rozkładu i mieszania gleby, jednocześnie wpływając na zdrowie systemu korzeniowego roślin.
- Pożyteczność: udział w rozdrabnianiu i mieszaniu gleby, stanowią źródło pokarmu dla ptaków, małych ssaków i innych bezkręgowców.
- Negatywne skutki: przy dużej liczebności larwy mogą uszkadzać korzenie trawników, roślin ozdobnych oraz młodych drzew i krzewów; dorosłe osobniki potrafią czasem uszkodzić liście i pędy.
Ochrona i status populacji
W wielu regionach Polyphylla fullo nie jest uznawany za gatunek krytycznie zagrożony, lecz lokalne populacje mogą doświadczać spadków liczebności z powodu utraty siedlisk, intensyfikacji rolnictwa i zabiegów chemicznych. W niektórych krajach obszary wydmowe i suche łąki, które stanowią ważne siedliska dla tego gatunku, podlegają ochronie.
- Ochrona siedlisk naturalnych, jak wydmy i wrzosowiska, sprzyja utrzymaniu populacji.
- Unikanie bezrefleksyjnego użycia insektycydów i ochrona strefy korzeniowej ważnych drzew może pomóc larwom i zmniejszyć ryzyko masowych strat.
Ciekawe informacje i zachowania mniej znane
- Antennalne „wachlarze”: u samców czułki mogą rozkładać się jak wachlarz, co zwiększa powierzchnię receptorów węchowych i pozwala na wykrycie bardzo słabych śladów zapachowych — to jedna z fascynujących adaptacji ewolucyjnych do poszukiwania partnerek.
- Preferencje termiczne: gatunek preferuje ciepłe, nasłonecznione miejsca; w chłodniejszych latach okres lotu może ulec skróceniu lub przesunięciu.
- Loty nocne: mimo dużych rozmiarów chrząszcze potrafią sprawnie latać; ich aktywność przy świetle sprawia, że są często obserwowane przez ludzi, co przyczyniło się do licznych zdjęć i dokumentacji naturalistycznej.
- Rola w kulturze: w niektórych regionach chrząszcze z rodziny Scarabaeidae miały symboliczne znaczenie; choć Polyphylla fullo nie jest tak znany jak skarabeusz w kulturze egipskiej, jego efektowny wygląd czyni go atrakcyjnym obiektem zainteresowania kolekcjonerów i fotografów przyrody.
Jak obserwować i rozpoznawać?
Jeżeli chcesz rozpoznać tego chrząszcza w terenie, zwróć uwagę na kilka charakterystycznych cech: czerwone odnóża, biało-brązowy wzór na pokrywach, duże lamelowate czułki u samców oraz letni okres występowania. Najlepszymi miejscami do obserwacji są ciepłe, suche zbocza i piaszczyste łąki przy zmierzchu lub nocą, szczególnie w pobliżu źródeł światła.
- Fotografowanie przy świetle — często przy lampach ulicznych lub ogrodowych — zwiększa szanse na rejestrację gatunku.
- Przy badaniu osobników przyrody pamiętaj o delikatnym obchodzeniu się: najlepiej obserwować i fotografować bez chwytania, aby nie uszkodzić czułków lub odnóży.
Podsumowanie
Chrabąszcz czerwononogi (Polyphylla fullo) to atrakcyjny i interesujący gatunek chrząszcza, rozpoznawalny dzięki charakterystycznemu ubarwieniu oraz rozbudowanym czułkom u samców. Jego życie łączy długi okres rozwoju larwalnego w glebie z krótkim okresem aktywności dorosłych osobników latem. Pełni rolę w ekosystemie jako konsument materii roślinnej i jako ogniwo łańcucha pokarmowego. Ochrona odpowiednich siedlisk oraz ograniczanie negatywnego wpływu chemizacji krajobrazu sprzyjają utrzymaniu stabilnych populacji tego gatunku.