Trzmiel ogrodowy, Bombus hortorum, to jeden z najbardziej rozpoznawalnych i przyjaznych gatunków trzmieli występujących w naszych ogrodach i na łąkach. Jego smukła sylwetka, wyraźne ubarwienie oraz wyjątkowo długa ssawka sprawiają, że jest cennym i efektywnym zapylaczem licznych gatunków roślin o długich kwiatach. W artykule opisuję zasięg występowania, wygląd, anatomię, tryb życia, ekologię oraz interesujące fakty dotyczące tego owada z rzędu Błonkoskrzydłe.
Zasięg występowania i siedliska
Bombus hortorum ma szeroki zasięg w strefie palearktycznej. Występuje powszechnie w Europie — od Półwyspu Iberyjskiego przez kraje środkowej i północnej Europy, po obszary Rosji zachodniej i Azji zachodniej. Spotykany jest także w rejonach Kaukazu i niektórych częściach Azji Środkowej. Gatunek preferuje krajobrazy mozaikowe: ogrody, łąki, pola uprawne z pasami nieużytków, obrzeża lasów oraz parki miejskie.
Typowe siedliska to obszary bogate w kwitnące rośliny, zwłaszcza te o wydłużonych korolach, które pasują do ich długiej ssawki. Trzmiel ogrodowy unika jedynie zupełnie pozbawionych kwiatów terenów zurbanizowanych bez zieleni oraz bardzo wysokich gór.
Wygląd, budowa i rozmiar
Gatunek charakteryzuje się stosunkowo smukłą budową ciała i charakterystycznym ubarwieniem. Ogólny schemat barw to kombinacja czerni, żółci i białego ogonka. Wyróżnić można trzy kasty: królowe, robotnice i samce, które różnią się rozmiarem i nieznacznie ubarwieniem.
- Rozmiar: królowe osiągają zwykle 17–22 mm długości, robotnice 11–16 mm, samce 12–17 mm. Wielkość może się różnić między populacjami.
- Ssawka (proboscis): jedna z cech najbardziej wyróżniających ten gatunek — jego narząd ssący jest bardzo długi (około 10–15 mm, w niektórych populacjach nawet do 20 mm), co umożliwia pobieranie nektaru z głęboko osadzonych kwiatów.
- Umaszczenie: głowa i przednia część tułowia mają wyraźne, jasne (żółte) partie, na tułowiu występuje ciemna (czarna) płytka, na odwłoku widoczne są przynajmniej dwa żółte pasy oraz biały ogonek. Występują także formy melanistyczne i pewna zmienność geograficzna ubarwienia.
- Owłosienie: gęste i miękkie, co pomaga w termoregulacji podczas chłodniejszych dni oraz przy przenoszeniu pyłku.
Tryb życia i cykl rozwojowy
Trzmiele prowadzą sezonowy tryb życia związany z cyklem rocznym. Po przetrwaniu zimy w postaci zapłodnionych królowych, pierwsze robotnice pojawiają się wczesną wiosną.
Wiosna — zakładanie gniazda
Zapłodnione królowe opuszczają kryjówki, np. warstwy ściółki, pod korą lub w zakamarkach budynków, i szukają miejsca na założenie gniazda. Gniazda trzmiela ogrodowego często lokowane są w opuszczonych norkach gryzoni, w kępach traw, rzadziej w szczelinach budynków. Królowa zbiera materiał, buduje komory i zaczyna składać pierwsze jajeczka.
Lato — rozwój kolonii
Z jaj wykluwają się robotnice, które zajmują się rozbudową gniazda i zdobywaniem pożywienia. Kolonie osiągają szczyt liczebności zazwyczaj od czerwca do sierpnia. Rozmiar kolonii jest umiarkowany — zwykle kilkadziesiąt do kilkuset osobników, w zależności od dostępności pożywienia i warunków środowiskowych.
Późne lato i jesień — rozmnażanie
Pod koniec sezonu produkowane są nowe samice (przyszłe królowe) i samce. Po przelotach godowych samce giną, a zapłodnione królowe szukają miejsc do zimowania — proces hibernacji trwa do wiosny następnego roku.
Żerowanie i preferencje pokarmowe
Dzięki długiej ssawce Bombus hortorum ma dostęp do nektaru z kwiatów o wydłużonych koronach, do których krótszy język trzmieli lub pszczół nie sięga. Z tego powodu jest szczególnie ceniony jako zapylacz roślin ogrodowych i dzikich gatunków o głębokich kielichach.
- Ulubione rośliny: naparstnica (Digitalis), groszek (Lathyrus), krwawnik, dzwonki (Campanula), wigelia, lonicera (wiciokrzew), mnogie gatunki krzewów i bylin o długich rurkowatych kwiatach.
- Jest także aktywnym zapylaczem warzyw i roślin motylkowych — w zależności od regionu odwiedza koniczynę, łubin czy bobik.
- Potrafi korzystać zarówno z nektaru, jak i pyłku; pyłek zbierany jest na gęstych włoskach nóg i tułowia.
Zachowanie i interakcje
Trzmiele są znane z umiarkowanej łagodności; nie atakują bez powodu, lecz mogą użądlić w obronie gniazda. W porównaniu z pszczołami miodnymi wykazują większą niezależność w doborze pożywienia i mogą pracować w chłodniejszych i mniej sprzyjających warunkach dzięki zdolności do termoregulacji.
W naturalnych populacjach występują interakcje z innymi gatunkami: rywalizacja o zasoby kwiatowe z innymi owadami zapylającymi, zakażenia pasożytami i patogenami, a także inwazje ze strony trzmieli pasożytniczych (tzw. trzmiele-nietoperze z podrodzaju Psithyrus), które potrafią przejąć gniazda innych gatunków.
Znaczenie ekologiczne i rola w rolnictwie
Trzmiel ogrodowy pełni ważną funkcję jako efektywny zapylacz roślin dziko rosnących i uprawnych. Jego zdolność do odwiedzania kwiatów o długich rurkowatych koronach umożliwia zapylanie gatunków niedostępnych dla wielu innych owadów. W naturalnych zespołach roślinnych wspomaga utrzymanie bioróżnorodności, a w ogrodach — obfite kwitnienie i plonowanie.
Zagrożenia i ochrona
Chociaż Bombus hortorum nie jest obecnie uznawany za gatunek krytycznie zagrożony na skalę globalną, to lokalne populacje narażone są na spadki liczebności. Główne zagrożenia to:
- utrata siedlisk kwiatowych (intensyfikacja rolnictwa, usuwanie łąk kwietnych);
- stosowanie pestycydów i insektycydów redukujących dostępność i jakość pożywienia oraz wpływających bezpośrednio na zdrowie owadów;
- choroby i pasożyty przenoszone między pszczołami i trzmielami;
- zmiany klimatyczne wpływające na fenologię kwitnienia roślin i synchronizację z cyklem życiowym trzmieli.
Środki ochrony, które wspierają populacje trzmieli, obejmują tworzenie i utrzymanie kwietnych łąk, sadzenie roślin miododajnych o zróżnicowanym okresie kwitnienia, ograniczenie stosowania trików chemicznych oraz zachowanie naturalnych miejsc lęgowych (np. kęp traw, opuszczone nory). W ogrodach warto zostawić fragmenty trawy i sterty gałęzi, które mogą posłużyć jako kryjówki dla zimujących królowych.
Ciekawostki i adaptacje
- Długa ssawka ułatwia dostęp do nektaru z głębokich kwiatów i jest przykładem wspólnej ewolucji z roślinami o długich koronach.
- Trzmiele potrafią latać i żerować w niższych temperaturach niż większość pszczół, dzięki czemu korzystają z zasobów dostępnych poza najcieplejszymi godzinami dnia.
- Pomimo swojego przyjaznego wyglądu, trzmiel potrafi bronić gniazda; ukłucie trzmiela jest bolesne, ale zazwyczaj nie zagraża zdrowiu osób nieuczulonych.
- Istnieje znaczna zmienność ubarwienia i długości ciała między populacjami, co utrudnia rozróżnianie od pokrewnych gatunków — w praktyce identyfikacja często opiera się na kombinacji cech morfologicznych i zachowania.
Jak obserwować i wspierać trzmiele w ogrodzie
Aby przyciągnąć Bombus hortorum do ogrodu, warto:
- sadzić rośliny kwitnące od wiosny do jesieni, zwłaszcza te o długich rurkach kwiatowych (np. naparstnica, dzwonki, wiciokrzew);
- pozostawić fragmenty naturalnego siedliska — kępy traw, sterty liści, przerwy w koszeniu trawy;
- unikaj używania pestycydów lub stosuj je jedynie w sposób ograniczony i selektywny, najlepiej poza okresem kwitnienia;
- zapewnić źródło wody oraz miejsca osłonięte od wiatru, gdzie trzmiele mogą odpoczywać.
Podsumowanie
Trzmiel ogrodowy — Bombus hortorum — to fascynujący i pożyteczny owad, który dzięki swojej specyficznej budowie odgrywa ważną rolę w ekosystemach łąkowych i ogrodowych. Jego długa ssawka, umiarkowane rozmiary i preferencje kwiatowe czynią go niezastąpionym zapylaczem roślin o wydłużonych kwiatach. Ochrona i wspieranie siedlisk kwiatowych sprzyja nie tylko temu gatunkowi, lecz także całemu spektrum owadów zapylających i związanej z nimi bioróżnorodności.