Strzępotek górski, znany naukowo jako Erebia pronoe, to jeden z najbardziej charakterystycznych przedstawicieli górskich stonkowatych motyli z rodziny Nymphalidae (podrodzina Satyrinae). Gatunek ten przyciąga uwagę obserwatorów swoją stonowaną, lecz elegancką ubarwieniem oraz specyficznym trybem życia przystosowanym do surowych warunków wysokogórskich. W poniższym artykule przybliżę jego zasięg występowania, budowę, wygląd, cykl życiowy, preferencje siedliskowe oraz najciekawsze aspekty biologii i ochrony.
Występowanie i zasięg
Strzępotek górski występuje przede wszystkim w europejskich górach. Jego zasięg obejmuje m.in. Alpy, Karpaty, Pireneje, Apeniny oraz wyższe partie gór Bałkanów. Lokalne populacje notowane są także w niektórych częściach północnej Skandynawii i pasmach izolowanych łańcuchów górskich Europy Środkowej. Gatunek preferuje obszary o umiarkowanym i chłodnym klimacie, co sprawia, że jego rozproszenie jest silnie związane z wysokością nad poziomem morza.
Strefy wysokościowe
Typowe siedliska występowania znajdują się na wysokościach od około 1 200 m do ponad 2 800 m n.p.m., zależnie od regionu. W niższych górach (Alpy, Karpaty) spotykany bywa już w strefie subalpejskiej i alpejskiej. W południowych częściach zasięgu, zwłaszcza tam, gdzie klimat jest cieplejszy, populacje przebywają zwykle wyżej — w chłodniejszych, wilgotnych enklawach i półnaturalnych murawach.
Rozproszenie i zmienność lokalna
Populacje Erebia pronoe są często silnie izolowane. Wiele populacji wykazuje lokalne przystosowania i morfologiczne różnice — stąd w literaturze opisano liczne podgatunki i formy regionalne. Z jednej strony izolacja sprzyja różnorodności genetycznej, z drugiej — czyni populacje podatnymi na lokalne wyginięcia.
Wygląd i budowa
Strzępotek górski ma typową sylwetkę dla gatunków górskich z rodzaju Erebia: solidne, stosunkowo szerokie skrzydła i krępe ciało. Rozpiętość skrzydeł mieści się najczęściej w granicach 36–44 mm, choć wartości te mogą różnić się między populacjami.
Umaszczenie i wzory skrzydeł
Skrzydła górne utrzymane są w tonacji ciemnobrązowej, często z ceglasto-pomarańczowymi przepaskami na przednich skrzydłach. W obrębie tych przepasek zwykle znajdują się charakterystyczne oczka (ocelli) — małe, ciemne punkty otoczone jasnym obrzeżeniem, niekiedy z centralnymi jasnymi plamkami. Liczba ocelli oraz ich rozmiar wykazuje zmienność regionalną: u niektórych populacji oczka są wyraźne i kontrastowe, u innych zredukowane lub niewyraźne.
Spód skrzydeł jest zazwyczaj bardziej matowy i kamuflujący: brązowo-szare tony z delikatnymi smugami i plamkami pozwalają przetrwać wśród skał i suchych muraw. Umaszczenie spodniej strony ułatwia ukrywanie się w czasie odpoczynku z zamkniętymi skrzydłami.
Różnice płciowe
Samice bywają nieco większe i jaśniejsze niż samce, a przepaski z oczkami bywają u nich często szersze. Samce natomiast są bardziej aktywne, częściej patrolują tereny w poszukiwaniu partnerek i pełnią rolę obrońców terytorium.
Jaja, larwy i poczwarki
Jaja są kuliste, drobne i składane pojedynczo lub w małych grupach na liściach traw. Młode larwy są początkowo małe i delikatne; w miarę wzrostu przybierają zielone barwy z jasnymi pasami grzbietowymi i ciemniejszymi prążkami bocznymi. Larwa ma typowy, wydłużony kształt gąsienicy z dobrze rozwiniętymi segmentami. Poczwarka jest brązowa lub oliwkowa, przymocowana do trawy lub detrytusu; jest dobrze ukryta przed drapieżnikami wśród roślinności.
Biologia i tryb życia
Tryb życia strzępotka górskiego jest ściśle związany z krótkim okresem wegetacyjnym wysokich partii gór. Gatunek jest zwykle jednokołowy (univoltine) — produkuje jedną generację w roku. Aktywność dorosłych przypada na miesiące letnie, najczęściej od czerwca do sierpnia, w zależności od wysokości i warunków pogodowych.
Aktywność i zachowanie
Motyle te prowadzą dość energiczny, lecz relatywnie niski lot — często można je obserwować szybującymi, wahadłowymi ruchami nad murawami, skałami i trawiastymi półkami. Samce wykazują terytorialne zachowania: siadają na nasłonecznionych kamieniach lub kępach traw i patrolują bezpośrednie otoczenie, odpędzając intruzów. Samice pojawiają się w tych miejscach tylko na krótko, aby złożyć jaja.
Pokarm dorosłych
Dorosłe motyle żywią się nektarem kwiatowym; preferują rośliny z rodziny astrowatych oraz inne gatunki o łatwym dostępie do nektaru. W wysokogórskich murawach chętnie odwiedzają:
- Centaurea i inne chabry
- Scabiosa (przywrotniki i goryczki)
- Thymus i inne zioła
- Niskie rośliny motylkowe i rośliny o płaskich koszyczkach, ułatwiających pobieranie nektaru
Larwy i żywienie
Gąsienice żywią się głównie trawami (Poaceae). Najczęściej wymieniane wartościowe rośliny żywicielskie to gatunki z rodzaju Festuca, Poa, Deschampsia i Nardus. To właśnie skąpa, niska murawa alpejska stanowi dla larw idealne źródło pokarmu oraz schronienie podczas zimowania.
Cykl życiowy i rozmnażanie
Cykl życiowy Erebia pronoe jest dostosowany do krótki okresów wegetacyjnych. Oto typowy przebieg roczny:
- Jaja składane są latem na liściach traw lub u nasady kęp trawiastych.
- Po wykluciu larwy żerują przez krótki okres, po czym zapadają w diapauzę zimową (przetrwalnikując w postaci młodej larwy). Zimują w szczelinach, pod kamieniami lub wśród mchów i detrytusu.
- Wiosną, gdy temperatury wzrosną i pojawi się świeża wegetacja traw, larwy wznowią żer i przejdą kilka stadiów rozwojowych.
- Poczwarka powstaje zwykle późną wiosną lub wczesnym latem; po kilku tygodniach z poczwarki wykluwa się dorosły motyl, który lata w krótkim, letnim oknie pogodowym.
Jednogeneracyjność i synchronizacja z porami roku sprawiają, że przetrwanie gatunku zależy od stabilności warunków klimatycznych i dostępności odpowiedniej roślinności w krytycznych momentach rozwoju.
Siedlisko, zagrożenia i ochrona
Siedliska strzępotka górskiego to przede wszystkim suche i wilgotne murawy alpejskie, półki skalne, naturalne łąki i obrzeża torfowisk górskich. Gatunek preferuje miejsca dobrze nasłonecznione, ale z dostępem do schronień (skały, kępy traw).
Zagrożenia
Główne zagrożenia dla populacji tego gatunku wynikają z:
- Zmian klimatycznych — podnoszenie termicznej strefy życia prowadzi do zawężania dostępnych, chłodnych siedlisk; populacje górskie mają ograniczoną możliwość migracji wyżej.
- Zaników i zmiany użytkowania gruntów — intensyfikacja pasterstwa, nadmierne wypasanie lub wręcz przeciwnie — zalesianie i zaniedbanie muraw powodują utratę odpowiednich łąk.
- Fragmentacji populacji — izolowane enklawy zwiększają ryzyko utraty różnorodności genetycznej.
- Turystyki wysokogórskiej — nadmierny ruch, budowa infrastruktury turystycznej i ścieżek wpływają na degradację siedlisk.
Środki ochronne
W wielu krajach europejskich siedliska wysokogórskie objęte są ochroną prawną w ramach parków narodowych i rezerwatów. Ochrona skuteczna dla tego gatunku polega na:
- Zachowaniu naturalnych struktur muraw i regulacji wypasu tak, by zapobiegać zarówno nadmiernemu, jak i zbyt słabemu koszeniu/wypasaniu.
- Monitoringu populacji i badań genetycznych, które pozwalają na ocenę stanu reprodukcyjnego i odporności populacji.
- Tworzeniu korytarzy ekologicznych łączących enklawy, co ułatwia wymianę genów i redukuje izolację.
- Edukacji turystów i ograniczaniu presji na najcenniejsze siedliska.
Ciekawostki i obserwacje terenowe
Strzępotek górski jest obiektem zainteresowania miłośników entomologii i fotografii przyrodniczej ze względu na kilka interesujących cech:
- Wiele populacji ma lokalne warianty ubarwienia — fotografowie i kolekcjonerzy często rozróżniają formy według intensywności pomarańczowej przepaski i liczby oczek.
- W sprzyjających latach motyle mogą być liczniejsze i łatwiejsze do obserwacji; w latach chłodniejszych lub bardzo suchych populacje mogą ulegać znaczącemu spadkowi.
- Strzępotki są dobrymi wskaźnikami stanu górskich muraw: ich obecność świadczy o niskim stopniu antropopresji i zachowaniu struktury murawy.
- Chociaż lot jest raczej niski i stonowany, motyle te potrafią wykonywać krótkie skoki i manewry, gdy są niepokojone — obserwator stojący nieruchomo ma większe szanse na dłuższą obserwację.
Jak obserwować i fotografować?
Najlepszy czas na obserwacje to słoneczne, bezwietrzne dni lata. Aby nie zakłócać populacji, warto przestrzegać kilku zasad:
- Nie deptać muraw i unikać zrywania roślin.
- Przybliżać się powoli, najlepiej w kierunku od słońca (aby nie rzucać cienia).
- Fotografować bez chwytania motyli; jeśli konieczny jest moment bliski, korzystać z długiego obiektywu.
Podsumowanie
Erebia pronoe, czyli strzępotek górski, to gatunek silnie związany z europejskimi górami, wykazujący interesujące przystosowania do życia w krótkim, chłodnym sezonie wegetacyjnym. Jego charakterystyczne ubarwienie ze stonowanymi, pomarańczowymi przepaskami i oczkami czyni go łatwym do rozpoznania dla znających motyle obserwatorów. Pomimo że wiele populacji jest obecnie stabilnych, przyszłość gatunku zależy od ochrony górskich muraw, rozsądnego gospodarowania pastwiskami i przeciwdziałania negatywnym skutkom zmian klimatycznych. Obserwacje i monitoring naturalnych populacji dostarczają cennych informacji nie tylko o samym gatunku, lecz także o stanie całych ekosystemów wysokogórskich.